ربات کشاورز: جنگل های ایران، گنجینه ای سبز در دل سرزمین های خشک و نیمه خشک است که نه فقط زیستگاه گونه های باارزش گیاهی است بلکه بر حفظ تنوع زیستی، تامین منابع آب، کاهش آثار تغییرات اقلیمی و… نیز اثرگذار می باشد که در همین جهت صیانت از جنگل های هیرکانی با قدمتی میلیون ساله تا جنگل های زاگرسی با رویکرد مدیریت پایدار ضرورتی اجتناب ناپذیر برای حفظ اکوسیستم های جنگلی شمرده می شود.
به گزارش ربات کشاورز به نقل از ایسنا جنگلها، ریه های زمین و سپرهای طبیعی در مقابل بلایای زیست محیطی، نقش حیاتی در حفظ تعادل اکوسیستم های جهانی ایفا می کنند. بنابراین سازمان ملل متحد ۲۱ مارس (اول فروردین) را به عنوان روز جهانی جنگلها نامگذاری کرده است. شعار سال جاری روز جهانی جنگلها «جنگل ها و غذا» و هدف از این نامگذاری «افزایش آگاهی در مورد نقش جنگلها در امنیت غذایی، تغذیه، معیشت، و اقدامات آب و هوایی» است.
جنگل ها نه فقط زیستگاه گونه های بی شماری از گیاهان و جانوران هستند بلکه با تنظیم چرخه آب و خاک، از فرسایش، رانش زمین، سیلاب و بیابان زایی جلوگیری می کنند. در عین حال میلیونها انسان در سرتاسر جهان بطور مستقیم یا غیرمستقیم برای تامین معیشت از منابع جنگلی بهره می برند.
ایران با وجود اقلیم عمدتا خشک و نیمه خشک از پوشش جنگلی محدودی برخوردار می باشد اما این جنگلها از نظر تنوع اکوسیستمی و زیست محیطی منحصربه فردند. از جنگل های هیرکانی در شمال گرفته تا جنگل های زاگرسی، ارسبارانی و مناطق حرا در سواحل خلیج فارس و دریای عمان، هر یک نقش کلیدی در حفظ تعادل زیست محیطی و پایداری بوم سازگان ایران دارند. با این وجود چالش های جدی مانند تخریب زیستگاه ها، تغییر کاربری، بهره برداری بی رویه، محدودیت های بودجه ای و فشارهای اجتماعی- اقتصادی تهدیدی برای بقا و توسعه پایدار این منابع باارزش بحساب می آید.
جنگل ها به عنوان یکی از مهم ترین منابع طبیعی، نقشی اساسی در حفظ تعادل اکوسیستم، تولید اکسیژن، حفظ منابع آبی و ممانعت از فرسایش خاک و سیلاب ها دارند. ایران با وجود اقلیم خشک و نیمه خشک دارای پنج ناحیه جنگلی باارزش است که هرکدام از آنها خاصیت های اکولوژیکی خاص خودرا دارند. اما این منابع حیاتی با چالش های مختلفی ازجمله تخریب، تغییر کاربری، بهره برداری بی رویه و محدودیت های بودجه ای مواجه اند.
پنج رویشگاه جنگلی اصلی در ایران
از ۱۳ اقلیم دنیا ایران دارای ۱۱ اقلیم است؛ به شکلی که ۱۱ استان کشور تحت پوشش جنگل های زاگرسی، سه استان هیرکانی و دو استان ارسبارانی است که این واقعیت یک ظرفیت عظیم به حساب می آید.
جنگل های هیرکانی تنها بازمانده دوران عصر یخبندان و دوره سوم زمین شناسی هستند و به لحاظ پایداری و قدمت از اهمیت به سزایی برخوردار می باشند. این جنگلها با قدمتی بالاتر از ۴۰ میلیون سال از مهم ترین و قدیمی ترین جنگل های جهان محسوب می شوند که در حاشیه دریای خزر و دامنه های شمالی البرز گسترده شده اند. این جنگلها با مساحت دو میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار بصورت نواری در دامنه های شمالی رشته کوه البرز و ساحل جنوبی دریای خزر از آستارا در استان گیلان تا گلیداغ در استان گلستان به طول تقریبی ۸۵۰ کیلومتر و عرض ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر گسترش یافته اند و زیستگاه گونه های متنوعی از گیاهان و جانوران به حساب می آید. درختان سرخدار، راش و توسکا از گونه های شاخص این منطقه هستند.
جنگل های زاگرسی با مساحتی حدود ۶ میلیون هکتار از شمال غرب تا جنوب غرب ایران امتداد دارند و عمدتا از درختان بلوط تشکیل شده اند. جنگل های زاگرسی ۴۰ درصد از منابع آبی کشور را تامین می کنند و نقشی اساسی در ممانعت از فرسایش خاک و کاهش اثرات تغییرات اقلیمی دارند. جنگل های زاگرس این توانایی را دارد که سالانه نزدیک به ۱۰۰۰ مترمکعب آب را در هکتار در خاک جذب نماید. اگر اقدامات آبخیزداری به درستی رخ دهد، سالانه ۶ میلیارد مترمکعب آب در این خاک تزریق می شود و ۴۰ درصد آب کشور توسط جنگل های زاگرس تامین خواهد شد.
البته از ۶ میلیون هکتار جنگل های زاگرسی زیراشکوب حدود ۲ میلیون هکتار آن تحت بهره برداری های کشاورزی و باغداریست که در پی استفاده از سموم و آفات کش ها، شکارگرهای طبیعی از بین می روند و این امر موجب طغیان آفات مثل برگ خوار و جوانه خوار بلوط می شود که بر تن درختان زاگرس زخم می زنند.
جنگل های ارسبارانی که در شمال غرب ایران و در عرصه آبخیز رودخانه ارس قرار دارند، یکی از زیست بوم های مهم برای حفظ گونه های گیاهی و جانوری محسوب می شوند البته توسعه شهرها و روستاها، راه اندازی خانه باغ ها و ویلاها چالش های جدی را برای صیانت از جنگل های ارسباران به وجود آورده است.
جنگل های خلیج فارس و عمانی که در جنوب ایران و در مناطق ساحلی خلیج فارس و دریای عمان قرار دارند، جنگل های مانگرو (حرا) که در این منطقه وجود دارند، در تثبیت سواحل و تامین زیستگاه برای گونه های دریایی نقش مهمی دارند. جنگل های منطقه اکولوژیکی خلیج فارس- عمانی قسمتی از جنوب غرب و تمام سواحل جنوبی را در بر می گیرد و دارای تفاوت های اکولوژیک خاصی هستند. مساحت کلی آنها حدود ۵۰۰ هزار هکتار است.
جنگل های ایران-تورانی که عمدتا در مناطق مرکزی و شرقی ایران واقع شده، بالاتر از ۱.۴ میلیون هکتار وسعت دارد. در این مناطق به علت اقلیم خشک، پوشش درختی پراکنده تر است اما بازهم گونه های ارزشمندی مانند بنه و بادام کوهی در آن رشد می کنند.
بیشتر بخوانید:
از حرّا تا مانگرو؛ هفت نکته درباره ی جنگل های خلیج فارس و دریای عمان
b>هفت نکته درباره ی «ارسباران»
از منطقه اکولوژیک ایرانی تورانی چه می دانیم؟
پنج نکته درباره ی منطقه اکولوژیک هیرکانی یا خزری
۸ نکته درباره ی زاگرس و بلوط هایش
نقش جنگلها در اکوسیستم و زندگی انسان
نگل ها علاوه بر تامین اکسیژن و حفظ تنوع زیستی، در تنظیم چرخه آب و ممانعت از بلایای طبیعی نقش کلیدی دارند. عباسعلی نوبخت – معاون امور جنگل اسبق سازمان منابع طبیعی- گفته بود جنگل های کشور سالانه به ارزش ۹۰ هزار میلیارد تومان اکسیژن تولید می کنند.
جلوگیری از سیلاب و فرسایش خاک از دیگر مزایای جنگل هاست. درختان و پوشش گیاهی با جذب آب باران، مانع از بروز سیلاب های مخرب می شوند و از رانش زمین و فرسایش خاک جلوگیری می کنند. درعین حال جنگلها زیستگاه خیلی از گونه های گیاهی و جانوری هستند و نابودی آنها بطور مستقیم بر کاهش تنوع زیستی اثر می گذارد.
تولید اکسیژن و کاهش آلاینده ها یکی از مؤثرترین ارزش جنگلها در زندگی انسان است. در مجموع ۶۰ درصد از اکسیژن مصرفی جهان توسط پوشش گیاهی تولید می شود. برمبنای برخی برآوردها هر هکتار جنگل قادر می باشد ضمن جذب گازکربنیک سالانه ۲.۵ تن اکسیژن (نیاز ۱۰ نفر در سال) را آزاد کند.
برای نفوذ یک لیتر آب در اراضی جنگلی پهن برگ هفت دقیقه و ۴۰ ثانیه، در اراضی کشاورزی ۴۶ دقیقه و ۴۶ ثانیه و در محیط خارج از جنگل چهار ساعت و ۲۶ دقیقه و ۴۰ ثانیه وقت لازم است. به عبارتی در عرض یک ساعت در زمین جنگلی پهن برگ ۸.۴ لیتر، در زمین کشاورزی ۱.۲۹ لیتر و در محیط خارج از جنگل ۰.۲۲ لیتر آب وارد خاک می شود. این نتایج نشان دهنده اهمیت پوشش گیاهی خصوصاً جنگلها در ممانعت از بروز سیل همین طور ممانعت از تبخیر و تغذیه بهتر سفره آب زیرزمینی است همین طور جنگل منشأ خیلی از رودخانه ها و چشمه هاست.
بر اساس گزارش سازمان منابع طبیعی بالاتر از ۲۵ درصد از موارد مورد نیاز صنعت داروسازی بطور مستقیم از درختان به دست می آید.
طبق مطالعات انجام شده، هر هکتار جنگل سالانه ۷۰ تن گرد و غبار را جذب خود می کند و هر هکتار جنگل بکر و دست نخورده می تواند ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ مترمربع در هکتار، آب را درخود ذخیره و در نتیجه در از فرسایش خاک نیز جلوگیری نماید.
بیشتر بخوانید هفت تأثیر حیاتی جنگلها بر زندگی انسان
۱۹ نکته درباره ی جنگلها و خدماتی که به انسان ارائه می دهند/نقش جنگلها در حفظ آب های زیرزمینی
چالش های صیانت از جنگل های ایران
با وجود اهمیت جنگلها، ایران در حوزه صیانت از این منابع طبیعی با چالش هایی نیز روبروست که می توان به تخریب جنگلها و تغییر کاربری اراضی برای کشاورزی و توسعه شهری، قطع بدون مجوز درختان و بهره برداری بی رویه از منابع جنگلی، کاهش پوشش گیاهی به علت خشکسالی و تغییرات اقلیمی، کمبود منابع مالی و محدودیت های مدیریتی برای اجرای برنامه های حفاظتی و فشارهای اجتماعی و اقتصادی که منجر به چرای بی رویه دام و کاهش سطح جنگلها می شود، اشاره نمود.
بگفته مهسا خلیلی – فعال محیط زیست – توسعه زمینهای زراعی عامل ۶۰ درصد از تخریب جنگلها در سطح جهان است و بخش اعظمی از این زمین ها برای تامین غذای مصرفی گله های گاو و گوسفند در دامداری ها مورد استفاده قرار می گیرد. هر ساله در جنگل های شمال کشور چندین میلیون تن خاک فرسایش می یابد که از با اهمیت ترین عوامل آن می توان به چرای بیش از اندازه و خارج از ظرفیت دام همین طور زمینی که برای تامین غذای دام ها به بهره برداری می رسد، اشاره نمود.
تغییرات آب و هوایی نیز یکی از عوامل چالش زای جنگل هاست. علیرضا احمدی – جنگلدار شهرستان اندیکا – می گوید: آفات موجود مانند قارچ های ذغالی، سوسک چوب خوار، آفت پروانه ای، ملخ ها و البته در کنار آفات ریزگردها نیز سبب کاهش مقاومت درختان در مقابل بیماری شده اند.
آتش سوزی های عمدی و غیر عمدی نیز که بگفته کارشناسان اغلب به دست انسان رخ می دهد، از دیگر چالش های جنگل بحساب می آید. سرهنگ علی ملکی آهنگران – فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی- می گوید: «تعداد حریق های عرصه های طبیعی در ۱۱ ماه اخیر، ۲۷ درصد افزایش پیدا کرده و ۲۷۸ درصد بخش سوخته شده بیشتر شده است.»
امیرمسعود جلالی- کارشناس حوزه جنگلداری- نیز تأکید می کند: دستگاه های نظارتی باید دست به لطمه شناسی بزنند و نتیجه را در اختیار مدیران جدید بگذارند چون به واقع حریق ها کمر منابع طبیعی را شکسته است.
از این رو، صیانت از جنگلها و اجرای طرح های مدیریت پایدار امری لازم است که به همکاری دولت، جوامع محلی و اختصاص منابع مالی کافی نیاز دارد. مدیریت پایدار جنگلها به مجموعه ای از اقدامات علمی و برنامه ریزی شده اشاره دارد که ضمن بهره برداری مسئولانه، سبب حفظ سلامت و بازتولید منابع جنگلی برای نسل های آینده می شود.
احیای جنگل های تخریب شده بوسیله کاشت گونه های بومی، کنترل فرسایش خاک، و ممانعت از چرای بی رویه دام، مقابله با قاچاق چوب و قطع بدون مجوز درختان با بوجودآوردن سامانه های نظارتی و اعمال قوانین سختگیرانه برای صیانت از منابع جنگلی، کنترل و مدیریت حریق های جنگلی بوسیله افزایش تجهیزات اطفای حریق، ایجاد آتش بُرها و آموزش جوامع محلی برای کاهش ریسک حریق و البته توسعه جنگل کاری در مناطق لطمه پذیر برای روبرو شدن با پدیده هایی نظیر بیابان زایی و تغییرات اقلیمی همچون اقدامات ضروری برای مدیریت پایدار جنگل هاست.
بیشتر بخوانید مدیریت آتش سوزی جنگلی فقط تامین تجهیزات اطفاء نیست
خطر انقراض درخت باستانی و همیشه سبز جنگل های نوشهر با قطع غیرمجاز
چند پیشنهاد برای حفظ و افزایش درختان
جنگل کاری تا ۳۵ برابر سرعت نفوذ آب در خاک را افزایش می دهد
رویکردی برای صیانت از جنگل
رسول اشرفی پور – معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری – در گفت و گو با ایسنا اظهار می کند: ایران همچون کشورهایی با پوشش کم جنگلی است اما در عین حال رویشگاه های جنگلی آن همچون هیرکانی، ارسبارانی، زاگرسی و خلیج فارس و عمانی و جنگل های ایران و تورانی از تنوع قابل توجه و نقش قابل توجهی در تولید و تنظیم چرخه آب نیز برخوردار می باشند.
وی با اشاره به اینکه خدمات اکوسیستمی جنگلها سبب پایداری محیط زندگی انسان می شود، می گوید: قسمت اعظم جنگل های ایران از محدوده مناطق خشک و نیمه خشک است و بر همین مبنا کمترین دخل و تصرف در جنگلها سبب ایجاد ناپایداری شدید طبیعت خواهد شد که در نهایت محیط زیست انسان نیز ناپایدار خواهد شد.
اشرفی پور اظهار می کند: بی شک بخش قابل توجهی از فرسایش خاک، لغزش و رانش ها، فرو نشست ها و دیگر ناپایداری ها مانند وقوع سیل ناشی از فشار قابل توجه اجتماعی و اقتصادی به عرصه های جنگلی است البته سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری خصوصاً بعد از تصویب قانون ملی شدن جنگلها و مراتع تلاش نموده تا جنگلها را تحت مدیریت علمی، فنی و اجرائی قرار دهد. در این خصوص طرح های مختلفی در سطح جنگل های هیرکانی و در سطح سایر جنگلها اجرا شده و به مرور زمان رویکردها نیز تا حدود قابل توجهی تغییر یافته است.
معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری اضافه می کند: هم اکنون نیز خصوصاً از زمان تصویب قانون برنامه ششم به بعد رویکرد حفاظتی بسیار پررنگ شده است؛ با اینحال باید اظهار داشت که سازمان منابع طبیعی قبل از رویکرد حفاظت، قائل به رویکرد صیانت است که حفاظت را نیز در برگرفته است.
اشرفی پور با تکیه بر پایبندی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری به قوانین ادامه می دهد: مدیریت جنگلها امری حاکمیتی است، یعنی در هر موقعیت شرایط حضور بخش خصوصی مهیا نیست و بر همین مبنا با وجود همکاری با بخش غیردولتی، در نهایت منابعی که از طرف دولت به مدیریت جنگلها اختصاص داده می شود حائز اهمیت می باشد که از این منظر بطور معمول گرفتار محدودیت منابع مالی برای مدیریت جنگلها بوده ایم.
وی می افزاید: با این وجود سازمان منابع طبیعی طرح و برنامه مناسبی دارد. سازمان در سطح هیرکانی طرح مدیریت پایدار جنگل های هیرکانی را دنبال می کند که بتازگی نیز در یکی از ابتکارات طرح های مدیریت صیانتی در سطح جنگل های هیرکانی نیز به وجود آمده است همین طور با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست اهتمام شد منطقه رویشی ارسباران و بخش قابل توجهی از جنگل های ساحلی مناطق جنوبی که از نظر تنوع زیستی و زیست بوم های منحصر به فردشان همچون نقاط مهم محسوب می شوند، در قالب مناطق حفاظت شده توجه و مدیریت شود.
اشرفی پور ادامه می دهد: از اواخر دهه ۶۰ به بعد نیز در سطح جنگل های زاگرس حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار طرح های مدیریت منابع جنگلی تهیه، طرح های مدیریت منابع جنگلی و سپس طرح های مدیریت چند منظوره تهیه و برخی نیز اجرا شد.
معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی در ادامه اظهار می کند: برای جلب مشارکت مردمی و جوامع محلی در خیلی از مناطق تعاونی های جنگل نشین رشد داده شد. بااینکه این کار نوساناتی نیز داشت اما در مجموع ارزیابی سازمان منابع طبیعی از عملکرد تعاونی های جنگل نشین چه در سطح جنگل های هیرکانی و چه در سطح زاگرس مثبت بوده است.
اشرفی پور در آخر می گوید: با همکاری سازمان برنامه و بودجه و استانداری های استانهای زاگرسی طرح جنگلداری اجتماعی اجرا خواهد شد که در این خصوص نیز چارچوبی آماده و مقرر شده رقم مالی مناسبی از طرف دولت اختصاص داده شود.
صیانت از جنگلها و اجرای طرح های مدیریت پایدار تنها با همکاری دولت، مردم و سرمایه گذاری کافی ممکن است. در این خصوص اجرای سیاستهای حفاظتی، جلب مشارکت جوامع محلی و تامین منابع مالی پایدار می تواند به نجات جنگلها و حفظ منابع طبیعی برای نسل های آینده کمک نماید.
منبع: agrobot.ir